استعمار و استبداد و هجوم به فرهنگ عفاف و حجاب

سموم خزان

استكبار جهانی برای دستیابی به ذخایر انسانی و اقتصادی كشورهای اسلامی، سد استواری را در مقابل خود احساس نمود كه ریشه در هویت دینی، ارزشهای معنوی و بنیانهای عقیدتی مسلمانان این نواحی داشت و برای جدا كردن مردم از چنین عامل عزت و اقتدار مذهبی، تصمیم گرفت فرهنگ و سنن مسلمین را مورد تهاجم و یورش تخریبی خود قرار داده تا سلطه سیاسی ـ اقتصادی خود را بر ملل مسلمان تأمین كند. به سستی كشانیدن اصالتهای دینی، ترویج فرهنگ غرب و مسخ هویت اعتقادی، از ابزارهای این حركت تخریبی بود. عالی‏ترین مظاهر و ارزشهای كشور مسلمان را مورد تعدی قرار دادن به اسم تمدن و تجدد و نیز سایه شوم بیگانگی فرهنگی را تیره‏تر ساختن و صدای منحوس بیگانگی را قوی‏تر نمودن بدون مقاصد سیاسی صورت نگرفته است. واقعه اسفبار و مخرّب كشف حجاب كه توسط استعمارگران انگلیسی برنامه‏ریزی شده بود، نتیجه تجربیات و سلطه سالهای متمادی این غارتگران غربی در سرزمینهای اسلامی به شمار می‏رود زیرا یكی از موانع محكم در مقابل نیات پلید آنان، هویت مذهبی بود و حجاب از نشانه‏های ارزشمند آن محسوب می‏گردید. این پوشش شرعی و مظهر پاكی با معنای ژرف خود، مانعی در مقابل دیدگان طمعكاران و گمراهان به وجود می‏آورد و همچون زره محكمی از عفت زن دفاع می‏كرد و عصیانی علیه شرك و كفر به شمار می‏آمد. آنان مشاهده كردند این دژ استوار و نفوذناپذیر در مقابل وزش توفانهای تیره و آلوده و اسارت‏زای غرب، در زنان مسلمان مصونیت ایجاد كرده و تا زمانی كه بانوان در سنگر حجاب و چادر هستند چنگال كركسهای استعمار بدانها نخواهد رسید و بر این اساس شیاطین و عوامل آن در صدد انهدام این دژ استوار افتاده و تخریب آن را با تبلیغات وسیع و همه جانبه جزء برنامه‏های اساسی خود قرار داده تا زن مسلمان را از سنگر حافظ ارزشها به دام اسارت استكبار غوطه‏ور نمایند.
به همین جهت مبارزه با حجاب زنان به طور همزمان در سه كشور تركیه، افغانستان و ایران به مرحله اجرا در می‏آید. امان‏اللّه‏ خان، بانی نظام سلطنتی در افغانستان، همچون آتاتورك و رضاخان از سوی استعمار بریتانیا مأمور اسلام‏زدایی در افغانستان بود. وی در فاصله سالهای 1305 و 1306ه .ش سفری زنجیره‏ای به كشورهای سوئیس، آلمان، بلژیك، انگلیس، هلند، تركیه، هندوستان و مصر نمود و به شدت شیفته مظاهر تمدن غرب گشت و روابط صمیمانه‏ای با رضاخان برقرار ساخت و در شانزدهم خرداد سال 1307ه .ش به ایران آمد و پس از ده روز به كشورش مراجعت نمود. برای اصلاحاتی كه وی بویژه در برداشتن حجاب زنان، منع تعدد زوجات، تحصیل دختران به روش اروپاییان، تغییر لباس مردان و زنان و اموری مانند آنها می‏خواست انجام دهد در افغانستان به هیچ روی زمینه‏ای فراهم نبود و چون عناد خاصی با روحانیان مسلمان داشت و بی‏حجابی را در كشور مسلمان افغانستان ترویج نمود و فساد غرب را به این سرزمین باز گرداند،
با مخالفتهای عمومی مواجه شد و در آذرماه سال 1307 در سراسر افغانستان علیه وی شورش و طغیان آغاز گردید(1)، و از این سال به تدریج قبایل مختلف افغانی علیه او به قیام برخواسته و در سال بعد در پی جنبش عمومی سرنگون گردید و تاجیكها در افغانستان قدرت را به دست گرفتند.(2) بدین گونه مردم این سامان به رهبری و تشویق علمای اسلامی وی را از قدرت بركنار نمودند، او مخفیانه به قندهار رفت و از آنجا به هندوستان و سپس به ایتالیا گریخت.

تطاول به باغ معنویت

ضیاء گوكالپ (ziyaokalp) كه فردی ملحد بود و برای هگل و اسپنر احترام قائل می‏شد اساس فكر وحدت تركیه ملی را ریخت؛ بدون آنكه اسلام به عنوان مذهب رسمی دولت جدید این كشور معرفی شود، وی اصرار داشت تركیه از گذشته اسلامی و مذهبی خود گسسته شده و با زیربنای تمدن غربی پی‏ریزی گردد(3). مصطفی كمال پاشا ملقب به آتاتورك كه در اوایل قرن بیستم در نهضت تركهای جوان شركت داشت، بابهره‏گیری از افكار ضیاء گوكالپ طرفدار تمدن غرب گشت. وی در آنكارا حكومت مستقلی تشكیل داد و در سال 1303 (1924م) جمهوری لائیكی در تركیه پدید آورد و خود رئیس جمهور آن گردید.(4)
آتاتورك برای نزدیك نمودن تركیه به غرب و تجدد نوع اروپایی در اجرای اجباری قانون تغییر كلاه از زورگویی استفاده كرد و برای رسیدن به این مقصد گروهی از علمای دینی را اعدام و برخی را تبعید نمود. وی آموزشهای دینی را ممنوع اعلام نمود و مراكز مذهبی را تعطیل ساخت، حجاب زنان را برداشت، برهنگی و آزادی به شیوه غربی زنان و آموزش مختلط دختران و پسران را اجباری نمود، حروف عربی را برانداخت و حروف لاتین را جایگزین آن ساخت و دستور داد اذان به زبان تركی گفته شود! در سال 1304 (1925م) شیخ سعید نامی، انقلابی را علیه آتاتورك ترتیب داد كه وی را همچون دادگاه تفتیش عقاید محاكمه و اعدام كردند. دیگر انتقادكنندگان به شیوه‏های باصطلاح اصلاحی این فرد ضد مذهب، به چنین سرنوشتهای اسفباری دچار شدند.(5)
در واقع آتاتورك اساس دیانت را تهدید نمود و دژهای باورهای عقیدتی را مورد تهاجم خویش قرار داد و تفكر مذهبی و سنتی مردم را آماج رفتار خشن خود ساخت. مصطفی كمال ارتباط بسیار قوی با رضاخان در ایران برقرار كرد و در تحولات ضد دینی وی، ارتش نقش بسیار مهمی را بازی می‏كرد و اصولاً انگیزه تأسیس ارتش توسط نامبرده، ایجاد تكیه‏گاه مناسبی برای سوق‏دادن جامعه تركیه در جهت خواسته‏های منفی او بود. به همین دلیل از آن زمان تاكنون هر بار تظاهرات مسلمانان تركیه در جهت احیای ارزشهای اسلامی و مخالفت با حكومت ضددینی شدت می‏یابد نظامیان به بهانه دفاع از آرمانهای عاری از هویت مذهبی مصطفی كمال به خیابانها ریخته و مردم را به جرم دفاع از حقانیت اسلامی به شدت سركوب می‏نمایند.(6) گفته می‏شود مصطفی كمال پاشا مشهور به آتاتورك (پدر ملت ترك!!) اصلاً یهودی و از اهالی سالونیك (از مراكز یهودی‏نشین تركیه) بود و سپس عضو فعال فراماسونری شد و رفته‏رفته سرسپرده اغراض غرب و سرمایه‏داری صهیونیستی گردید و برای عملی نمودن مقاصدش انگلیسیها به نحوی عمل كردند تا او را قهرمان ملی و مبارزی وطن‏پرست جلوه دهند در حالی كه وی از اسلامی كه مردمان ترك بدان عقیده داشتند نفرت داشت(7) و می‏كوشید مسلمانان تركیه از باورهای دینی جدا شوند و به تمدن غرب روی آورند و با اعتقادات و عبادات و احكام خداحافظی كنند!
غرب‏گرایی و تجددطلبی در كشور مصر نیز با كشف حجاب و دعوت به بی‏حجابی توأم بود. قاسم امین مصری در آثاری چون تحریرالمرأة (آزادی زن) و المرأة الجدیدة (زن امروز)(8) به تبلیغ فرهنگ غرب و تقلید از رسوم اروپایی پرداخت و ضرورت شباهت لباس، مسكن و آداب زندگی و تعارفات معمولی مصریان را با غربیها توصیه كرد و به دنبال آن نوشت: به این جهت است كه ما اروپاییان را به عنوان نمونه شاهد آورده و از آنها تقلید كرده و در صدد آن هستیم تا افكار عمومی را نسبت به زن اروپایی متوجه سازیم.(9)
كشور اسلامی تونس پس از استقلال از فرانسه در سال 1335 (1956م) حافظ منافع غرب شد و فضایی كه بر این كشور حاكم گردید از بی‏حجابی و مبارزه با ارزشهای دینی و مظاهر تدین حكایت دارد و مسلمانانی كه در برابر این وقاحت پایداری می‏نمودند شدیدا شكنجه شده و یا در زندانها شرایط سختی را سپری می‏كردند.(10)
حبیب بورقیبه كه پس از استقلال تونس، رئیس جمهور این كشور گردید قوانینی را به تصویب رسانید كه بر اساس آنها زنان به شیوه اروپاییان از آزادیهای سیاسی و اجتماعی برخوردار شدند. وی بر بی‏حجاب شدن بانوان تأكید كرد و برنامه‏هایی را به اجرا در آورد تا دختران و پسران همچون كشورهای غربی در خیابانها و معابر با یكدیگر و در كنار هم دیده شوند و در محافل و مجالس عمومی به صورت مختلط با هم باشند. روزنامه لوموند پاریس به این واقعیت اعتراف كرد كه: حبیب بورقیبه ترجیح می‏دهد مظاهر بی‏دینی در تونس به تدریج در كشور رخنه كند و از این رهگذر اصلاحاتش با آتاتورك شباهت دارد.(11)
تجددطلبی و گرایش به مظاهر غربی حتی كشور اسلامی اندونزی را فرا گرفت و دكتر احمد سوكارنو رئیس جمهور سابق این كشور، سرزمین مذكور را كه سالیان دراز با انگیزه‏های دینی به نبرد با استعمارگران مشغول بود با نقشه‏های حساب شده به سوی تقلید از تركیه سرازیر نمود.

یورش علیه ارزشها

رضاخان بعد از بازگشت از تركیه سعی داشت بیش از گذشته آداب و رسوم و خصوصیات كشورهای غربی را در ایران رواج دهد و هر گونه مانعی را كه بر سر راه این حركت می‏باشد از میان بردارد.(12) ارتشبد محمود جم در خاطرات خود می‏گوید: شاه رو در روی من ایستاد و گفت: «... این چادر و چاقچورها را چطور می‏شود از بین برد؟ دو سال است كه این موضوع فكر مرا به خود مشغول داشته از وقتی كه به تركیه رفتم و زنهای آنها را دیدم كه پیچه و حجاب را دور انداخته و دوش به دوش مردها كار می‏كنند دیگر از هر چه زن چادری بود بدم آمده است، اصلاً چادر و چاقچور دشمن ترقی و پیشرفت مردم ما است، درست حكم یك دُمل را پیدا كرده كه باید با احتیاط به آن نشتر زد و از بینش برد ...»(13)
مهدی قلی‏خان هدایت (مخبرالسلطنه) كه شش سال و سه ماه و دوازده روز نخست‏وزیر بود و در 21 شهریور 1312 ه .ش ناگهان از مقام خود بركنار گردید می‏گوید: فكر تشبه به اروپایی از تركیه به سر رضاخان پهلوی آمد. وی می‏افزاید: در سالهای 1306 و 1307 ه .ش ملكه چادر را منع می‏كرد.(14)
یحیی دولت‏آبادی نیز به تأثیر سفر تركیه در تصمیم‏گیری شاه به كشف حجاب تأكید دارد.(15)
صدرالاشراف می‏نویسد: «پهلوی با تشویق و راهنمایی چند نفر كه از ابتدا به او نزدیك شده بودند، در درجه اول تیمور تاش و داور، و در درجه دوم نصرت‏الدوله پسر فرمانفرما و اشخاص دیگر معتقد شده بود كه باید وضع ظاهر را از لباس و سایر امور تطبیق با اوضاع غربی نمود ...»(16)
پس از سفر رضاخان به تركیه، فیلم مستندی از این سفر به طور نامحدود در سینماهای تهران و شهرستانها به نمایش در آمد. كمترین چیزی كه فیلم مزبور نشان می‏داد این بود كه در كشور همسایه (تركیه) زنان بدون چادر و روبنده در خیابانها و معابر عمومی پدیدار می‏شوند.(17) همزمان با سفر شاه به تركیه، همسرش نیز سفر خود را به چندین كشور اروپایی آغاز كرد كه در بازگشت به ایران، تمدن غرب را به ارمغان آورد و چند ماه پس از این مسافرت شوم، شاه و ملكه راهی خراسان شدند. شاه از راه قوچان و بجنورد، مشهد را ترك نمود ولی همسر وی جهت تكمیل نمودن نقشه‏های رضاخان در مشهد ماند و بعد از چند روز او نیز راهی تهران گردید. پیامد این سفر تعویض بهرامی استاندار خراسان بود كه بعد از عزل وی پاكروان، وزیرمختار ایران در ایتالیا به سمت مزبور منصوب و با تشریفاتی ویژه وارد مشهد شد(18).
حضرت امام خمینی(قدس‏سره) طی بیاناتی كه به مناسبت فاجعه كشتار نوزدهم دی‏ماه 1356ه .ش بیان فرموده‏اند می‏فرمایند: «بهانه دومی كه (رضاخان) باز به تقلید از آتاتورك بی‏صلاحیت، آتاتورك مسلح غیرصالح، باز انجام داد، قضیه كشف حجاب با آن فضاحت بوده، خدا می‏داند كه به این ملت ایران چه گذشت در این كشف حجاب ...»(19)
شهید آیت‏اللّه‏ سیدحسن مدرس(20) متوجه حركات استعمار بود و همه حوادث و وقایعی را كه پس از روی كار آمدن رضاخان روی داد پیش‏بینی كرد و به همین دلیل بدون هیچ‏گونه
واهمه‏ای با كمال شهامت و نهایت شجاعت به افشاگری چهره منحوس این جرثومه فساد پرداخت. او به این نكته اشاره كرد كه اگر رضاخان زمام قدرت را در دست بگیرد، انتظام رشته‏های متفاوت حیات فرهنگی و هویت مذهبی مردم ایران از هم گسسته شده و مسلمان ایرانی كلیه خصایصی كه بقای فرهنگی اجتماعی او را سبب می‏شود از دست خواهد داد، در پیامی كه برای احمدشاه فرستاده و مربوط به قبل به از قدرت رسیدن رضاخان است فقراتی از پیش‏بینیهای او را درباره رفتارهای این دیكتاتور آورده است.(21) در بخشی از هشدار هوشیارانه مدرس می‏خوانیم:
«در رژیم نوی كه نقشه آن را برای ایران بینوا طرح كرده‏اند، نوعی از تجدد به ما داده می‏شود كه تمدن مغربی [غربی] را با رسواترین قیافه تقدیم نسلهای آینده خواهد نمود. ممكن است شماره كارخانه‏های نوشابه‏سازی روزافزون گردد اما كوره آهن‏گدازی و كارخانه كاغذسازی پا نخواهد گرفت. درهای مساجد و تكایا به عنوان منع خرافات و اوهام بسته خواهد شد اما سیلها از رمانها و افسانه‏های خارجی به وسیله مطبوعات و پرده‏های سینما به این كشور جاری خواهد شد به طوری كه پایه افكار و اندیشه‏های نسل جوان ما تدریجا بر بنیاد همان افسانه‏های پوچ قرار خواهد گرفت، مدنیّت مغرب و معیشت ملل مترقی را در رقص و آواز و دزدیهای عجیب آرس‏لوپن و بی‏عفتی‏ها و مفاسد اخلاقی دیگر خواهند شناخت ...»(22)

عقرب غرب

البته كشف حجاب كه شاید بزرگترین اقدام رضاشاه علیه ارزشهای مذهبی است و عوارض ناگوار فراوانی به دنبال آورد حركت راهبردی استكبار بود كه زمینه‏های آن از قبل فراهم
شده بود. گرچه شعار عدم حضور زنان در سرنوشت كشور جزو شعارهای غرب‏زدگان بود و كنار گذاشتن حجاب و اختلاط بین زن و مرد از نشانه‏های ترقی به شمار می‏آمد اما گویا واقعیت تاریخی مبین آن است كه زنان در صحنه‏های سیاسی اجتماعی با حفظ حجاب حضوری فعال داشته‏اند و در واقعه 1290ه .ش كه ایران بین روس و انگلیس تقسیم شد، زنان تظاهرات نمودند و به علامت اعتراض نقابهای خود را پاره كردند(23).
مورگان شوستر در كتاب اختناق ایران می‏گوید: درود و عزت بی‏حد به زنان روبسته ایران باد. وی به عزم ثابت سیصد زن شجاع اشاره می‏كند كه با چادر سیاه و نقاب سفید در حالی كه بسیاری از آنان در زیر لباس طپانچه داشتند به مجلس رفتند تا نمایندگان را از تسلیم كشور به بیگانگان احتراز نمایند. آن بانوان شجاع به اعتراف این نویسنده آمریكایی اعلام داشتند اگر وكلای مجلس در حفظ شرف و عزت ایران بخواهند تسامح به خرج دهند و یا تردید نمایند هم آنان و نیز شوهران و فرزندان خویش را خواهند كشت تا لااقل اجسادشان گواهی بر شرف ایرانی باشد.(24) بنابراین استعمار و عوامل آنان در پی مقصد دیگری بودند و آن تبدیل نمودن ایران به جامعه‏ای فاقد هویت و غیر مولّد كه باید برای رسیدن به هدف مزبور آنان را از فرهنگ و ارزشهای سنتی تهی نماید، لذا رواج بی‏دینی، ترویج فرهنگ غرب، بی‏اعتنایی و تحقیر نمادهای دینی و سنن مذهبی در رأس برنامه‏های آنان قرار گرفت. یپرت بلوشر اروپایی در سفرنامه خود عنوان كرده است: «... معاشرت با ایرانیها این نقطه ضعف را داشت كه زنان از خانه خارج نمی‏شدند و خانمها منحصرا با یكدیگر نشست و برخاست داشتند ...»!(25)
خانم مریت هاكس(merritthawkes) متولد نیویورك و تحصیل كرده انگلستان كه در سال 1311ه .ش به ایران آمده در خاطرات خود می‏نویسد: «... چادر نشانه‏ای از جداسازی دو جنس و زندانی كردن زنان و تجاوزكاری مردان است»!(26) مستر همفر ـ جاسوس انگلیسی در ممالك اسلامی ـ در خاطرات خود نوشته است: «در مسأله بی‏حجابی زنان باید كوشش فوق‏العاده‏ای به عمل آوریم تا زنان مسلمان به بی‏حجابی و رهاكردن چادر مشتاق شوند، ... پس از آنكه حجاب زن با تبلیغات وسیعی از میان رفت وظیفه مأموران ما آن است كه جوانان را به عشق‏بازی و روابط نامشروع با زنان تشویق كنند و بدین وسیله فساد را در جوامع اسلامی گسترش دهند. لازم است زنان غیر مسلمان كاملاً بدون حجاب ظاهر شوند تا زنان مسلم از آنان تقلید كنند ...».(27)
در گام نخست، مطبوعات، كتابها و نظام‏آموزشی ابزار اصلی برای عملی نمودن این توطئه توفان‏زا بودند. حضور مسیونهای مذهبی و تأسیس مدارس خارجی در آن ایام، بازگشت فرزندان خانواده‏های اشرافی از فرنگ پس از اتمام تحصیل، نشر برخی مطبوعات متأثر از فرهنگ غربی از جمله عواملی بود كه زمینه‏ای برای اجرای سیاست كشف حجاب فراهم كرده بود.(28) مبلغان مسیحی در تهران مدرسه تأسیس نمودند و دختران مسلمان در این مراكز نام نویسی نمودند، از جمله آنها مدرسه دخترانه آمریكایی و مدرسه فرانكو پرسان بود كه دختران مسلمان نیز به آن وارد
شدند.(29) متجددانی چون عارف قزوینی، ایرج میرزا، لاهوتی و میرزاده عشقی پس از مشروطه زمینه‏های ذهنی و فكری كشف حجاب را فراهم می‏نمودند ولی به دلیل شرایط سیاسی فرهنگی خاص آن زمان، این تبلیغات شعاع كمی داشت تا آنكه با روی كار آمدن رضاخان، كشف حجاب در صدر برنامه‏هایش قرار گرفت.
در واقع عملی ساختن برنامه مذكور نخست نیاز به یك زمینه فرهنگی اجتماعی برای پذیرش لباس غربی داشت و در درجه بعد محتاج عاملی بود كه زور داشته باشد و به ارزشهای معنوی پشت پا نهد. عامل دوم رضاخان مأمور سرسپرده دولت استعماری انگلیس بود كه وظیفه داشت برای اجرای این مأموریت به اجبار لباس مردان را متحدالشكل كند و بر سر همه آنان كلاه پهلوی بگذارد و چادر از سر زنان بردارد(30). در تلگرافی كه از سوی وزارت خارجه انگلستان برای لورین، وزیرمختار آن كشور مخابره شده، آمده است: ما باید از رضاخان حمایت كنیم.(31)
ریپورتر در وصیت‏نامه محرمانه خود كه سی‏و پنچ سال بعد از مرگش انتشار یافت گرچه سعی می‏كند رضاخان را فردی مستقل و اقداماتش را نتیجه ابتكارات و سیاستهای مستقل او معرفی كند، ولی ناگزیر به اعتراف می‏شود: «رضاخان بدون كمترین تردید و ابهامی مورد استقبال و حمایت انگلستان بود».(32) برای قهرمان‏سازی از رضاخان، روشنفكران غرب باور و خودباخته تلاش مذبوحانه تبلیغی وسیعی را انجام دادند و او را برگرده مردم رنج دیده و زخم خورده ملت ایران سواركردند. ذكاءالملك فروغی و علی دشتی از این گونه افراد معلوم الحال بودند.(33)
رضاخان كه قبل از رسیدن به سلطنت و كسب كامل قدرت سیاسی ظواهر شرع را رعایت می‏كرد و به مقدسات اسلامی احترام می‏گذاشت و در اعلامیه‏ها خود را مجری احكام شرع معرفی می‏كرد و در دسته‏های سوگواری محرم شركت می‏نمود، بر سر خود به علامت عزاداری گل می‏ریخت و مجالس روضه‏خوانی و تعزیه‏داری ترتیب می‏داد، وقتی به قدرت رسید با مجالس سوگواری مخالفت كرد و بین سالهای 1314 تا 1320به ممنوع نمودن این مراسم مبادرت ورزید(34) و به منظور تضعیف ایمان مردم و بیگانه نمودن آنان با معتقدات اسلامی و بدبین نمودن به روحانیت در سال 1305ه .ش تدریس شرعیات و قرآن در مدارس را كه تا آن روز معمول بود، منع كرد و اقامه نماز نیز موقوف گردید. از این سال تغییرات عمده‏ای در وزارت عدلیه (دادگستری) روی داد و علی‏اكبر داور(35) ـ از متجددین تحصیل كرده ـ این وزارتخانه را از وجود قضات روحانی پاكسازی نمود و به جای آنان حقوقدانان غیر روحانی و متجدد گماشت(36). یكی از شگردهایی كه به همین منظور به كار رفت، ممنوع گردیدن پوشیدن لباس روحانیت در دستگاه قضایی بود كه از زمان اجرای آن در عدلیه تا تصویب مجلس، دو سال به طول كشید كه دلیل بارز آن حضور شهید مدرس در مجلس بود و چون وجود این عالم عامل و وارسته را مانع بزرگی بر سر راه خود می‏دیدند تصمیم به ترور و تبعید و شهید نمودن وی گرفتند. طی بخش‏نامه‏ای كه در دوم شهریور 1306ه .ش مطابق 27 صفر 1346ه .ق از سوی نخست‏وزیر وقت انتشار یافت روحانیت از برنامه سازنده امر به معروف و نهی از منكر باز داشته شدند. در این اعلامیه جلوگیری از اعمال ناروا توسط علما به عنوان یكی از عوامل الغاء نفاق و اختلاف و برهم زننده وحدت ملی معرفی شده بود! چنین بخش‏نامه‏ای، روحانیت منتفذ و مشهور را به
فكر فرو برد و نخستین واكنش جمعی روحانیان به اقدامات قلدر مآبانه رضاخان توسط علمای اصفهان در سال 1306 صورت گرفت كه در رأس آنها چهره معروفی چون حاج‏آقانوراللّه‏ اصفهانی(37) قرار داشت. آنان به عنوان اعتراض به قم آمدند و دو ماه در این شهر مقدس ماندگار شدند و خواسته‏های خود را به نمایندگان دولت اعلام داشتند كه عبارت بود از انتخاب پنج نفر از علمای طراز اول از طرف مجلس، طبق اصل دوم متمم قانون اساسی، تعیین ناظر شرعیات در كلیه ولایات، جلوگیری از منهیات و فعالیت محاضر شرع طبق گذشته.(38) با رحلت ناگهانی و مشكوك حاج‏آقانوراللّه‏ در رجب 1346ه .ق كه گفته می‏شود توسط طبیب مخصوص شاه به قتل رسیده بود اجتماع دو ماهه روحانیون مهاجر بر هم خورد و دولت موقع را مغتنم شمرد و خواسته‏های آنان را به بوته فراموشی سپرد.(39)

نهی از منكر

همان گونه كه اشاره شد برای ستیز با هویت دینی امت مسلمان ایران و رواج فرهنگ غرب و تجددطلبی در ایران، رضاخان برگزیده شد. امام خمینی(قدس‏سره) در این مورد فرموده است: «... نه مردها آزاد بودند و نه زنها ... اسمش را گذاشته بودند آزاد مردان و آزاد زنان! این اساسی بود كه از اول رضاخان كه انگلیسها ـ خدا لعنتشان كند ـ ... او را آوردند به ایران و او را وادار كردند به این مسائل و بعدش هم دنبالش شعراشون و نمی‏دانم نویسندگانشون و رسانه‏های گروهیشون را، همه اینها در خدمت این بود كه این ملت را تهی كند از اون چیزی كه خودش دارد، زن توجهش را به همین عشرتها و به همین بساط لهو و لعب بكند ...»(40)
سرادموند آیرونساید ـ فرمانده قوای انگلیس ـ در خصوص ملاقات و مذاكرات با رضاخان نوشت: «... او به واقع همان مرد درستی است كه دنبالش بوده‏ام، به او گفتم كه قصد دارم كم‏كم نظارت خودم را از او منقطع كرده و امكان بدهم تا بر روی پای خود بایستد ...».(41) قراین و مدارك دیگر نیز نشان می‏دهند تغییراتی كه رضاخان در زمینه‏های اجتماعی ـ فرهنگی خصوصا در مورد كشف حجاب در نظر داشته در واقع در شمار اموری بود كه انگلیسیها و روشنفكران غرب‏زده به او القاء می‏كردند و حتی فرمان می‏دادند. یحیی دولت‏آبادی پدیده رفع حجاب از زنان و حضور دختران در مدارس را از قدمهای مؤثر رضاخان دانسته و افزوده: این موضوع در ترقی و تعالی مملكت تأثیر شدید دارد و دیر یا زود باید انجام گیرد. این نویسنده روشنفكرمأب، موضوع آزادی زنان و رفع حجاب را جزو آرزوهای تجددخواهان دانسته است.(42) وی از جمله افرادی می‏باشد كه زمینه‏های فرهنگی و فكری را برای حجاب‏زدایی رضاخان فراهم آورد.
عالم مجاهد و روحانی وارسته، حاج‏شیخ محمدتقی بافقی (1292 ـ 1361ه .ق) بنا بر وظیفه الهی خویش با دیكتاتوری رضاخان پنجه درافكند و با نامه‏های تند و صریح وی را از اعمال زشت برحذر می‏داشت و چون از سوی دولت امر به معروف و نهی از منكر طبق اعلامیه‏ای قدغن می‏گردد اهالی شهر مقدس قم را دعوت به تجمع می‏كند. چندین هزار نفر در صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) گرد هم می‏آیند تا ببینند شیخ محمدتقی بافقی، علیه رضاخان چه می‏گوید؟ وی طی بیاناتی اجرای امر به معروف و نهی از منكر را بر هر فردی خصوصا علما و طلاب واجب دانست و دولت حاكمه را جابر، ظالم و جاهل خواند و حكومت رضاخان را به
تشكیلات فراعنه تشبیه نمود و همین افشاگری موجب آن شد تا دولت اعلامیه مبنی بر منع امر به معروف و نهی از منكر را حداقل در شهر قم جمع‏آوری كند.(43)
در عید نوروز سال 1306ه .ش كه مصادف با 27 ماه مبارك رمضان سال 1346ه .ق بود، زوّار بسیاری از نقاط مختلف به سوی شهر قم روی آوردند تا هنگام تحویل سال در حرم حضرت فاطمه معصومه(س) حضور داشته باشند. كثرت جمعیت به حدی بود كه در صحن، حرم و رواقها جای سوزن انداختن نبود. تاج‏الملك همسر رضاخان ـ مادر محمدرضا، شمس و اشرف پهلوی ـ و تنی چند از اعضای این خاندان منحوس كه به قم آمده بودند در غرفه بالای ایوان آئینه بدون حجاب نشسته بودند و چگونگی نشستن آنان به گونه‏ای بود كه جلب نظر می‏كرد و صدای اعتراض مردم را از هر سو بلند ساخته بود و شیعیان عصبانی، این طرز حضور در مكان مقدس مزبور را بی‏احترامی نسبت به حضرت فاطمه معصومه(س) می‏دانستند ولی كسی جرأت نمی‏كرد قدم پیش نهد و به آنان اعتراض كند. یك روحانی به نام سیدعبداللّه‏ ناظم واعظ، مردم را به امر به معروف و نهی از منكر فرا خوانده و از مردم می‏خواهد جلو این رفتار زشت را بگیرند. خبر مزبور به حاج‏شیخ محمدتقی بافقی رسید و او به خانواده دربار پهلوی پیام فرستاد كه اگر مسلمان می‏باشید نباید با این وضع در چنین مكانی حضور یابید و اگر مسلمان نمی‏باشید حق ندارید در این جایگاه بیایید. پیام مؤثر واقع نمی‏شود و آن روحانی بزرگوار و مشهور شخصا به حرم می‏آید و به خانواده رضاخان شدیدا اخطار می‏نماید و از آنان می‏خواهد یا سر و صورت خود را بپوشانند یا آن مكان مبارك را ترك كنند(44).
ارتشبد حسین فردوست می‏گوید: زن رضاشاه برایم تعریف كرد پس از رفع حجاب برای زیارت به قم رفته بودند ولی در آنجا به دستور روحانیان آنان را در اتاقی محبوس كردند و گفتند حق ندارید وارد حرم مطهر شوید.(45) این حادثه منجر به قیام مردم شد، بلافاصله گروهی با تحریكات سوء از طریق شهربانی محل به شاه خبر می‏دهند. رضاخان شخصا با یك واحد موتوریزه به قم آمد و با چكمه وارد صحن مطهر گردید و خود برای دستگیر نمودن مرحوم بافقی و آقاسید محمدباقر مرعشی تهرانی، معروف به سیدعبداللّه‏ ناظم وارد عمل شده و به آستان مقدسه حضرت فاطمه معصومه(س) هتك و توهین نمود، و تیمور تاش خائن به دین و ناموس مردم را برای احضار آن روحانی زاهد فرمان داد. این مأمور گستاخ به مسجد بالاسر رفته و شیخ بافقی را كه در حال موعظه و نصیحت بود، با حالتی از جسارت و بی‏احترامی بیرون كشید و در ایوان آینه نزد آن ظالم شقی آورد. به محض آنكه چشم رضاخان بر قیافه آن استوانه تقوا افتاد عمامه را بر گردنش انداخت و با عصای ضخیمی كه در دستش بود به سر و صورت آن عالم عامل می‏نواخت تا آنكه نقش بر زمین نمود و با كلمات وهن‏انگیز كه بوی كفر و الحاد می‏داد لگدهای زیادی بر پهلو و شكمش می‏زد و شیخ كه:
مدام فریاد می‏زد: یا امام زمان(عج) به فریادم برس، و چون رضاخان از غیظ شیطانی خویش خالی شد امر داد وی را به تهران جلب نموده و در زندان شهربانی محبوسش نمایند.(46) زعیم وقت شیعیان و مؤسس حوزه علمیه قم مرحوم آیت‏اللّه‏ حاج‏شیخ عبدالكریم حائری كه با هوشیاری شگرفی در آن عهد خفقان، این توطئه‏ها را زیر نظر داشت با اقدامات مستمری كه انجام داد، مؤثر واقع شد و پس از حدود شش ماه آیت‏اللّه‏ بافقی از زندان آزاد شد. البته استقامت و استواری آن مرحوم و تأثیر اخلاق پیامبرگونه‏اش بر افسران جوان در محیط زندان نیز در تسریع استخلاص وی نقش عمده‏ای داشت ولی كینه رضاخان فزون از آن بود كه بگذارد حاج‏شیخ به قم مقدس مراجعت نماید و لذا وی را به شهر ری تبعید نمود.(47) وی تا زمان سقوط رضاخان (سال 1320ه .ش) در جوار حضرت عبدالعظیم حسنی زندگی كرد و در سال بعد كه مطابق 1361ه .ق بود در شهر ری وفات یافت. پیكر مطهرش را با شكوه تمام به قم آورده و پس از تشییع شكوهمندی در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) به خاك سپردند.(48) موضع‏گیری تند و كفرستیزانه آیت‏اللّه‏ بافقی موجب گردید تا طرح حجاب‏زدایی از زنان جامعه ایران به تعویق افتد اما طی هشت سال، یعنی از سال 1305 تا 1314ه.ش روحانیت در معرض شدیدترین حملات روانی و یورشهای تبلیغاتی قرار گرفت.

وقاحت و شرارت

در 26 شهریور سال 1312ه .ش كه فروغی(49) مغز متفكر رضاخان، رئیس دولت شد، برنامه‏های ضد دینی دیگری توسط وی به اجرا در آمد. از جمله اقدامات مترقیانه وی تغییر كلاه پهلوی به كلاه شاپو بود! یادآور می‏شود در جلسه چهاردهم مورخ چهارم دی‏ماه 1307ه .ش (مطابق 12 رجب 1347ه .ق) طرحی قانونی با قید دو فوریت به مجلس آمد كه پس از دو جلسه مذاكره به تصویب رسید. طبق آن كلیه اتباع ایران مكلفند با لباس متحدالشكل، كلاه پهلوی و نیم‏تنه بافته شده در ایران ملبس شوند.(50) بنا به نوشته مخبرالسلطنه هدایت، دو سه سال قبل از كشف حجاب در ایران و در زمان صدارت وی، دستور خرید كلاههای زنانه از خارج داده شد و نیز در سال 1311ه.ش «كنگره زنان شرق» در ایران و با شركت تعدادی از زنان تجددخواه كشورهای اسلامی در تهران برگزار شد.(51)
به دنبال دستور فروغی، مطبوعات كه تا قبل از آن در خصوص فلسفه لباس ملی و كلاه پهلوی جنجال فراوانی به وجود آورده بودند، دعاوی گذشته خویش را به بوته فراموشی سپرده و در ستایش این برنامه مقالات و گزارشهایی درج كردند.
در یكی از شبهای جمعه سال 1353ه .ق در كه به دستور وزیر معارف وقت، علی‏اصغر حكمت(52)، در مدرسه شاهپور شیراز جشنی بر پا گردید كه طی آن ناگاه گروهی از دختران جوان به روی صحن آمدند و حجاب خود را برداشته، گیسوان خویش را به عموم حاضران نمایانده و به رقص و پایكوبی پرداختند! دلایل و اهداف این عمل برای بسیاری از مردم و روحانیان شیراز و دیگر شهرها مشخص نبود. متعاقب این حركت وقیحانه عده‏ای جشن را ترك كردند و فردای آن روز در مسجد وكیل شیراز تظاهراتی بر پا شد. مردم می‏خواستند بدانند كه در مقابل این توطئه عظیم و بی‏احترامی به ارزشهای معنوی چه باید بكنند؟ در این میان آیت‏اللّه‏ سیدحسام‏الدین فال اسیری فرزند حجت‏الاسلام سیدمحمد فال اسیری و نوه حاج‏سیدعلی‏اكبر فال اسیری معروف كه روحانی متعهد و مبارزی بود بر فراز منبر قرارگرفت و در حاكمیت جو اختناق و زور، رفتار توهین‏آمیز جشن هنر شیراز را محكوم نمود و مسؤولین حكومتی از جمله علی‏اصغر حكمت را به باد انتقاد گرفت و به مردم هشدار داد كه مواظب توطئه‏ها باشند. زبان سرخ و سخنان افشاگرانه این عالم فرزانه موجب آن گردید كه وی را به مدت چهل روز در خانه خودش محبوس نمایند. سپس نامبرده را به مشهد تبعید نموده و قریب دو سال در آنجا اقامت اجباری داشت.(53) چند روز بعد علی‏اصغر حكمت كه برگزاركننده این جشن نامیمون بود، طی یك سخنرانی عنوان كرد: طبق امر همایونی باید كشف حجاب صورت گیرد و اعلی‏حضرت میل دارند كه طبقه نسوان به آن درجه از كمال و ترقی برسند كه با نسوان كشورهای راقیه برابر باشند!(54)
چندی بعد شبیه این شرارت در تهران روی داد و در میدان جلالیه این دیار جشنی در ادامه برنامه شیراز برگزار شد. حركتی كاملاً سازمان‏یافته و مشخص برای مقصد استعمارگرانه. در جشن مزبور اكثر دختران شركت‏كننده از طبقات مرفه و كاركنان دستگاه اداری به حالت بی‏حجاب بودند. ذكاءالملك فروغی در مراسم مورد اشاره حضور داشت و علی‏اصغر حكمت طبق دستور استعمار نطق مفصلی ایراد نموده و طی آن تأكید نمود كشف حجاب باید با شدت و حدّت صورت گیرد و ما با خشونت علیه مخالفین رفتار می‏كنیم.(55)
حوادث مزبور برای مردم و روحانیت این اندیشه را پدید آورد كه چنین حركات توأم با هتك و اهانت به ارزشهای مذهبی و سنتی، عادی و بدون مقدمه‏چینی نبوده و قطعا زمینه‏ساز وقاحت دیگری است كه همان كشف حجاب زنان خواهد بود، لذا علمای نواحی گوناگون كشور جلساتی تشكیل دادند و به اقدامات جدید دولت معترض شدند. به اصرار امام خمینی(قدس‏سره) حاج‏شیخ عبدالكریم حائری تلگرافی برای رضاخان مخابره نمود و طی آن او را از این كار منكر برحذر داشت.(56) چون در تهران پاسبانها در خیابان متعرض چادر زنها می‏شوند و موجبات سلب امنیت و آرامش زنان باحجاب را فراهم می‏كردند، میرزاعبداللّه‏ تهرانی كه از نوادگان مجتهد مشهور میرزامسیح استرآبادی تهرانی(57) بود طی نامه‏ای از نخست‏وزیر وقت خواست جلو اقدامات فوق گرفته شود.(58)
زنان مسلمان تهران در برابر چنین باتلاقی كه دست‏نشاندگان استعمار پدید آورده بودند مقاومت كردند و عده‏ای از آنان برای مدت پنج سال از منزل بیرون نیامدند برای آنكه مجبور بودند بی‏حجاب بیرون آیند و با وجود آنكه در خانه حمام نداشتند از رفتن به حمامهای عمومی اجتناب كرده و در زمستانهای سرد و سخت به وسیله دیگ، آب گرم می‏نمودند و استحمام می‏كردند. در مقابل، زنانی هم بودند كه با نهایت گستاخی در مجالس مردان با حالت بی‏حجابی به رقص و پایكوبی می‏پرداختند.(59)
در شهرستان خوی سرهنگ زالتاش از همسر رئیس فرهنگ خوی و خانم افراسیاب‏خان رئیس مدرسه نسوان تقاضا كرد در طرفین وی قرار گیرند ولی آنها گوش نكردند و در آن مجلس كه به عنوان جشن كشف حجاب برگزار شده بود، سرهنگ زالتاش بنای داد و فریاد را گذاشت و هیاهو به راه انداخت و به فرمانده لشكر تلگراف زد كه این دو بانو علیه قشون دولتی تبلیغات منفی نموده‏اند.(60)
در كرمان پس از انتصاب اردلان به عنوان حاكم این خطه كویری، از تهران دستور رسید زنان باید چادر را كنار بگذارند و با حالتی عاری از حجاب در معابر رفت و آمد كنند، خانواده‏های متدین و متعصب از این برنامه عصبانی شده و تا مدتها اجازه نمی‏دادند زنان و دخترانشان از خانه بیرون آیند و چنانچه برای استحمام و كار ضروری مجبور به بیرون آمدن از منزل می‏شدند كلاه‏گیس بر سر می‏گذاشتند و موهای خود را در چاقچور مخفی می‏كردند.(61) مردان كرمانی حتی در روستاها و آبادیهای كوچك نسبت به استعمال كلاه لبه‏دار و لباس متحدالشكل مخالفت خود را بروز دادند. با وجود آنكه در قانون مجازاتی برای تمرّد از این برنامه در نظر گرفته شده بود، در سند محرمانه‏ای كه مربوط به 26 مرداد سال 1313ه .ش وزارت داخله ایالت كرمان است می‏خوانیم: چون شیخ فضل‏اللّه‏ و شیخ مهدی ساكنین انار نسبت به استعمال كلاه لبه‏دار مخالفت نموده و اهالی را در مورد اجتناب از بر سر نهادن آن تحریك كرده‏اند، آنان را به حالت تبعید روانه كرمان نمایید.(62)
در شهر زواره ـ زادگاه نگارنده ـ ظاهرا در شب عاشورای سال 1353ه .ق كه مردمان مشتاق اهل‏بیت این سامان در حسینیه بزرگ شهر جهت سوگواری برای حماسه‏آفرینان كربلا اجتماع نموده بودند، حكام محلی و عوامل دولتی با یكدیگر تبانی نموده و دربهای حسینیه را بسته و در بحبوحه مراسم عزاداری، ضمن سد نمودن راه بازگشت اهالی به آنان یورش برده و به پاره كردن لباسهای سنتی و چادر زنان پرداخته و در این ماجرا گروهی را كه با زحمت اقدام به تهیه تن‏پوشی نموده بودند از لباس محروم كردند. متولی حسینیه كه از سادات طباطبایی این شهر بود وقتی می‏بیند مأموران دولتی در خانه متعلق به امام حسین(ع) این چنین جسارتی كرده‏اند سیلی محكمی بر گونه یكی از مأموران ژاندارمری می‏نوازد. بار دیگر در رمضان همین سال كه مردم در شبستان مسجد جامع شهر مشغول اجرای مراسم لیالی قدر بوده‏اند به محل اجتماعشان هجوم برده و چادر زنان و لباس سنتی مردان را می‏درند. چون دو تن از روحانیان محلی با حادثه مورد اشاره مخالفت می‏كنند به وسیله خبرچینی حكام محلی دستور جلب آنان می‏آید كه با وساطت مرحوم حاج‏سیدعلی‏رضا نیری طباطبایی كه از افراد خوش‏نام محل بوده از این مهلكه رهایی می‏یابند. در هر حال گروهی از بهائیان مقیم این شهر و نیز خوانین در خانه یكی از ملاّكین جشنی به علامت تأیید كشف حجاب بر پا می‏كنند و عده‏ای از زنان مسلمان را به جبر و عنف در آن مجلس می‏آورند كه آنان در این جشن جز اشك و ناله و زاری كاری نمی‏كنند و چون به خانه‏های خود می‏آیند، برنامه مذكور را به مجلس شام و اسارت زنان اهل‏بیت عصمت و طهارت(ع) تشبیه می‏كنند.(63)

پی نوشت ها:

1ـ مشاهیر سیاسی قرن بیستم، احمد ساجدی، ص51.
2ـ تاریخ بیست ساله ایران، حسین مكی، ج5، ص120.
3ـ در باره وی بنگرید به كتاب نبرد ایدئولوژیك، سیدابوالحسن ندوی، ترجمه و اقتباس سیدمحمد ثقفی و علی‏اكبر مهدی‏پور، ص70 ـ 84.
4ـ سرزمین اسلام، از نگارنده، ص165 و در باره افكار و رفتارش نگاه كنید به مأخذ قبل، ص90 ـ 96.
5ـ همان مأخذ، ص166.
6ـ آشنایی با كشورهای مسلمان‏نشین (تركیه)، مجله رشد جوان، سال ششم، آبانماه سال 1368، ص80.
7ـ خاورمیانه و جنگ جهانی اول، شمس‏الدین رحمانی، مجله رشد جوان، سال ششم، اسفندماه 1368، ص63.
8ـ كتاب نخست در سال 1899 میلادی و كتاب دوم به سال 1900 میلادی در مصر به طبع رسیده است.
9ـ نك: المرأة الجدیدة، ص185 ـ 186.
10ـ سرزمین اسلام، ص357.
11ـ نبرد ایدئولوژیك، ص385.
12ـ تاریخ سیاسی معاصر ایران، دكتر سیدجلال‏الدین مدنی، ج1، ص120.
13ـ اروپاییها و لباس ایرانیان، سیدحسام‏الدین شریعت‏پناهی، ص292، به نقل از تاریخ بیست ساله ایران، ج6، ص258 ـ 262.
14ـ خاطرات و خطرات، مهدی قلی‏خان مخبرالسلطنه، ص405 و 407.
15ـ حیات یحیی، دولت‏آبادی، ج4، ص431.
16ـ خاطرات صدرالاشراف، محسن صدر، ص291.
17ـ نگاهی دیگر به نخستین دوره فیلمسازی در ایران، نام فیلم خانه ملی ایران، سال دوم، شماره دوم، زمستان 1369، ص33.
18ـ مجله پانزدهم خرداد، ص46 و 47 به نقل از كتاب وقایع خاور ایران، ج2، ص112 و نیز روزنامه آزادی 26/7/1313؛ 18/7/1312 و 5/8/1313.
19ـ صحیفه نور، ج اول، ص269.
20ـ در باره این عالم شهید نك: شهید مدرس ماه مجلس، از نگارنده.
21ـ مدرس دیانت در عرصه سیاست، از نگارنده، مجله پاسدار اسلام، سال سیزدهم، شماره 156، ص35.
22ـ اسرار سقوط احمدشاه، رحیم‏زاده صفوی، ص85 ـ 86.
23ـ زن ایرانی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید، بدرالملوك بامداد، ص36.
24ـ اختناق ایران، مورگان شوستر، ترجمه اسماعیل رائین، ص241.
25ـ سفرنامه بلوشر، ترجمه كیكاووس جهانداری، ص207.
26ـ ایران افسانه و واقعیت، مریت هاكس، ترجمه محمدحسین نظری‏نژاد و ...، ص200 ـ 201.
27ـ خاطرات همفر، ترجمه دكترمحسن مؤیدی، ص84.
28ـ واقعه كشف حجاب، به كوشش سازمان مدارك فرهنگی و انقلاب اسلامی و ...، ص23.
29ـ اروپاییها و لباس ایرانیان، ص284.
30ـ فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی، دكتر غلامعلی حداد عادل، ص47.
31ـ شیخ‏خزعل و پادشاهی رضاخان، سرپرستی لوزین، ترجمه محمد رفیعی‏مهرآبادی، ص7.
32ـ زندگی‏نامه سیاسی امام خمینی، محمدحسن رجبی، ج اول، ص64.
33ـ بنگرید به كتاب پنجاه و پنج، علی دشتی، ص121 و نیز مقالات فروغی، ج2، ص231.
34ـ ارزیابی سوگواریهای نمایشی، از نگارنده، ص53 ـ 54.
35ـ در باره وی بنگرید به كتاب بازیگران عصر طلایی، ابراهیم خواجه نوری، ص10 ـ 28.
36ـ زندگی‏نامه سیاسی امام خمینی(قدس‏سره)، ص42.
37ـ در باره این روحانی مبارز نگاه كنید به كتاب اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت بیدارگرانه حاج‏آقا نوراللّه‏ اصفهانی، موسی نجفی.
38ـ تاریخ بیست ساله ایران، ج4، ص399.
39ـ نك: تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در دو قرن اخیر، سیدمصلح‏الدین مهدوی، ج2، ص145 ـ 198.
40ـ در جستجوی راه از كلام امام، دفتر سوم (زن)، ص40.
41ـ انگلیسیها در میان ایرانیان، سردنیس رایت، ترجمه اسكندر دارم، ص361.
42ـ حیات یحیی، ج4، ص432 ـ 434.
43ـ قیام گوهرشاد، سینا واحد، ص28.
44ـ تاریخ بیست ساله ایران، ج4، ص262 ـ 263.
45ـ ظهور و سقوط پهلوی (خاطرات حسین فردوست)، ج اول، ص68.
46ـ مجاهد شهید آیت‏اللّه‏ حاج‏شیخ محمدتقی بافقی، ص93 ـ 94.
47ـ شرح زندگانی حاج‏شیخ محمدتقی بافقی، علی موسوی گرمارودی، ص32 ـ 33.
48ـ در مورد قیام بافقی و فرجام وی بنگرید به فصلنامه یاد سال چهارم، شماره 14، بهار 1368، ص108، روزنامه شرق در سال 1325ه .ق در این مورد مقاله مفصلی نوشته كه خلاصه آن در تاریخ بیست ساله ایران، ج4، ص265 ـ 267 درج گردیده است.
49ـ در باره وی نگاه كنید به تاریخ بیست ساله ایران، ج4، ص23 ـ 27 و نیز جلد دوم ظهور و سقوط پهلوی.
50ـ تاریخ بیست ساله ایران، ج5، ص162 ـ 163.
51ـ زندگی‏نامه سیاسی امام خمینی(قدس‏سره)، ج اول، ص56.
52ـ در باره وی بنگرید به كتاب وزرای معارف ایران، احمد عبداللّه‏پور، ص118 ـ 120.
53ـ دورنمایی از سیمای یك مجاهد، سیدفخرالدین فال اسیری، ص113 ـ 114.
54ـ اروپاییها و لباس ایرانیان، ص296 ـ 297.
55ـ تاریخ بیست ساله ایران، ج6، ص262، قیام گوهرشاد، ص38 و ص123.
56ـ مجله یاد سال اول، شماره چهارم، ص47 و نیز سال چهارم، شماره چهاردهم، ص105 و 106.
57ـ در باره این فقیه فرزانه بنگرید به كتاب میرزامسیح مجتهد و فتوای شرف از نگارنده.
58ـ خشونت و فرهنگ (اسناد محرمانه كشف حجاب)، مدیریت پژوهش و آموزش اسناد ملی ایران، ص81.
59ـ خاطرات سیاسی بهلول، ص13.
60ـ اروپاییها و لباس ایرانیان، ص297.
61ـ كرمانشهر، شش دروازه تهران، ص133.
62ـ نك: سیمای كرمان، قلمرو مقاومت، از نگارنده، بخش پنجم شكوفه‏های شرافت.
63ـ زواره آرمیده بر كرانه كویر، یادداشتهای دست‏نویس نگارنده، ج اول، ص88 ـ 89.